Темата е животот и трагедијата на едно македонско сиромашно семејство кое е принудено да го испрати својот единствен син на печалба.
Идејата е јасно изразена во насловот - проклетството на парите.
Таа е битово-социјална драма со мотиви од печалбарскиот живот.
Дејството се случува во дваесеттите години на XX век, некаде во Западна Македонија иако тоа може да се случи секаде. Но, амбиентот и битот се македонски.
(За истава случка Албер Ками прочитал во весник и кратко ја споменува во неговиот роман „Странецот“, а потоа пишува драма со истиот мотив: „Недоразбирање“).
Содржина
1 чин - Во почетокот на драмата е опишана сиромашната куќа на селанецот Митре, жена му Мара, синот Ангеле и ќерката Ката.
Тие се будат рано, на првите петли, како што е обичајот кога се испраќа печалбар. Надвор е студено, снежно, два дена пред Свети Никола, што предизвикува страв кај домашните за патувањето на Ангеле.
Кај нив доаѓаат Коте и Депа за да го испратат печалбарот. Јадат, пијат и разговараат за печалбарскиот живот. Коте бил печалбар, па божем нешто повеќе знае и може да даде добри совети. Но, во разговорот се гледа нивната наивност, неукост, суеверие и заостанатост. Доаѓа и Фроса, кумата, со погача, како што е обичајот. Софрата мора да е полна, за кога ќе се врати печалбарот да биде исто така полна, односно да го пречекаат на софра.
На крајот, доаѓа Панде кој ќе го испрати Ангеле на брод. И тој седнува на софрата и од негово искуство кажува дека во Америка, пред Њу Јорк имало некое островче каде ги симнувале сите новодојдени и доктори ги прегледувале. Ако не биле здрави, со здрави заби, со коса на темето - тогаш ги враќале. Домашните се вознемируваат, бидејќи Ангеле нема пари за назад, но сепак се надеваат дека се добро ќе заврши, зашто нивниот Ангеле е млад и здрав.
Ангеле: Готов сум... (Тргнува).
Мара: (се пушта го фаќа за рака). Чекај чедо, не брзај, земи збогум со сестра ти, таа нема да дојде со нас, не чини да ја затвораме куќава сама.
Депа: Кога се испраќа на туѓина куќа не се затвара, клуч не се става.
Мара: Земи ја ризата, стави му ја и речи му со здравје да си оди.
(Ката ја зема ризата и му ја става околу вратот и ја спушта главата на неговото рамо, плаче).
Коте: Што било тоа — плачење, пак ќе си дојде!
Ката: Со... со... со... здравје, ба... ба... бате, да... да... да си о... одиш... Да не не за... за... заборавиш... (Го загрлува и го бацува).
Коте: Женска работа, што требало плачење, не го испраќате на бесење, на печалба го праќате. Речи му тука со здравје да си одиш, повеќе пари да спечалиш и побрзо да си се вратиш...
Фроса: Така е, многу да не седи зашто ќе се заборави за ваму.
Мара: Кате, софрава да не ја креваш додека не се вратиме. Вака нека стои.
Депа: Не ами, никогаш не сме ја кревале додека не сме се вратиле од попратувачка.
Мара: Вратава од одајчето и портата да не ги затвораш, вака ќе останат дури до вечер.
Ката: (со плачење). Убаво...
Панде: (се појавува на вратата). Кинисувајте бре, луѓе, што сакате да го остави дружината!
Депа: У господ да брани!... Што зборуваш така?
Мара: (зема стомна со вода и ја става на прагот). Ангеле кинисувај, срце, прв ти и кошни ја стомнава со ногата.
Ангеле: Адет ли е?
Мара: Еми, адет е штом ти велам!
Депа: Слушај постари што те учат и прави, не прашувај. Безбели е адет штом ти вели. Сите така си правиме.
Мара: (го загрлува) Ај, со здравје да ми одиш, жив и здрав да ми се вратиш.
Коте: Тоа ќе му го кажеш кога ќе се разделите кај Плачиврби, кај што е местото за плачење...
Депа: Ти не и се мешај на жената, сака од куќи да му рече со здравје. Таму ќе биде повторно.
Мара: (го бакнува). Писма да ми праќаш, срце, понабрзо, мајка да не ми те дума.
Коте: Море, пари — речи — да праќаш понабргу, та за писма ќе ти праќа.
Депа: И писма и пари, златен!
Мара: Многу години да не сеиш. Спечали што ќе спечалиш, прави економија, пак дојди си да те жениме. Гледај побрзо пуштај пари да ја омажиме сестра ти, да одбереме едно гајле, оти еве и таа дваесет на Митровден ги наполни. Еве, ние со татка ти четириесет ги поминавме, сто години не ќе сме живи, дојди си побргу. Така, синко, да ми си прокопсан да не ни се ситат душмани.
Испраќањето го прават со сите адети. Мара става стомна со вода на прагот, а Ангеле кога ќе излегува треба да ја кошне. Мајката го советува да праќа писма, да не седи многу години, да се врати за да го женат. Ангеле ветува дека ќе праќа пари, татко му да купи и ниви и нова куќа да направи. Ветува дека ќе оди кај кумот (мажот на Фроса) и ќе пренесе поздрави. Ангеле трга, а Мара му фрла пченица преку главата, тој ја кошнува стомната и сите плачат, а особено домашните.
2 чин - И дејствието на вториот чин се случува во куќата на Митре, каде сите (Митре, Мара, Ката, Депа, Коте, Фроса и нејзините две деца) седат покрај огништето и разговараат. Разговараат за обични домашни работи и за тоа како Ангеле сега ќе почне да праќа пари. Иако имаат домашни обврски, тие сепак седат и всушност го чекаат да се врати Панде и да раскаже како поминале по пат.
Кога доаѓа, му даваат вруќа ракија и едвај чекаат да слушнат што има да каже. Тој на долго и широко им раскажува како уште кога тргнале црна мачка им претрчала преку патот. Тие од страв, од суеверното сфаќање дека тоа носи несреќа си помислиле да се вратат назад, но сепак продолжиле. Стигнале во градот, ги нашле другите гурбетчии и Ангеле тргнал заедно со нив.
3 чин - Временски скок од 20 години, претставена е куќата на Софре, маж на Ката и нивната ќерка Ана, која е убаво облечена и се дотерува. Таа има веќе 15 години и мисли на момчиња што фрлаат око на неа.
Дотрчуваат деца кои и кажуваат дека дошол вујко и Ангеле од Америка. Таа ги дарува со по едно јаболко и шамивче за убавата вест. Влегува Ангеле во куќата со големи куфери и убаво облечен. Од нива ги викнале Ката и Софре и тие брзо доаѓаат во куќата. Ката е пресреќна што го гледа брат и по толку години и што прво кај неа дошол, а не дома. Од куферот вади дарови за сите: на Софре му дава златен саат, на Ката чевли, копринени чорапи и златен прстен, за Ана исто, но и медаљон со пет златника кој и го става на вратот. Разговараат за Америка, за тамошната слобода, за кината, театрите, парковите, но и за гангстерите.
Потоа почнуваат да се договараат како и кога да одат кај родителите. На крај решаваат Ангеле тука да вечера, па да оди кај родителите, но да не им каже кој е, а утрото да дојде Ката со семејството и заедно да се радуваат.
Вечерата поминува убаво и весело со песната на жетварките кои се дојдени за работа на нивата на Софре. Ангеле е воодушевен што зборува и пее на свој јазик, што е меѓу блиски и што девојките се убави, па се надева дека брзо ќе си најде жена за себе. На крај, Ангеле тргнува дома испратен со песна.
4 чин - Куќата на Митре, новоизградена, добро подредена, со нови рогозини и килими, со миндарлак и перници. Митре и Мара штотуку завршиле со вечерата и жетварките, па Митре се испружува да испуши тутун, а Мара средува.
На портата доаѓа некој што се претставува како гурбетчија што му се расипал автомобилот и бара да преноќи кај нив. Тие го примаат, го понудуваат да јаде и разговараат. Зборуваат за својот син, кој се уште е во Америка и во последно време ни писмо не им пратил. Тие ја искажуваат својата болка што 20 години не си го виделе синот. Туѓинецот се фали дека тој за пет-шест години многу спечалил и дека сигурно и нивниот син ќе дојде со пари. Откако Мара му ја мести постелата на туѓинецот, тој се повлекува да се одмори.
Митре и го покажува на Мара полното куферче со пари кое успева да го отвори. Златниците му го поматуваат умот на Митре. Тие почнуваат да се сомневаат дека туѓинецот можел да ги спечали парите, се сомневаат дека најверојатно ги нашол или ги украл. Мара му предлага да земе некој златник или целото куферче да го украде и да се прави како да не знае каде е. Но, Митре врие:
Митре: Митрејце, жено, што мислиш ти се печалат толку пари за пет-шест години?
Мара: Мака...
Митре: Мака ја! (Како на уше). Ова куче не ги има спечалено, слушај ме ти мене! Овој има отепано некого за да дојде до овие пари! А кога тој можел да отепа што јас не би го отепал него и да станам богат човек? Како ги спечалил — така нека ги загуби! Секирата на ова куче!
Мара: (спискува). Ау!...
Митре: (и ја затвора со рака устата). Пс’с! Ами што, кум ли ќе го правам?
Мара: (итро). Ако не да му ги сокриеме и да речеме ти не си донесол таква работа — пари во куќава.
Митре: Не може, никој нас не ќе ни верува. Секој ќе каже, кој што не оставил не бара... Овој не ги има спечалено со пот... Затоа ти велам: секирата на овега! (Брзо излегува).
5 чин - Утрото Митре и Мара се соочуваат со гревот што го сториле. Старстите се стивнати, но од стореното не може да избегаат.
Кога доаѓа Ката со семејството, тие почнуваат да се сомневаат дека направиле нешто уште пострашно. Ката ја открива вистината. Мајката не може да го издржи сознанието дека го убиле сопствениот син и умира од срцев удар, а таткото се прободува со нож.
Четирите етапи во драмата се:
1. експозиција - описот на куќата, обичаите за испраќање на печалбарот и испраќањето;
2. заплет - враќање на печалбарот во куќата на сестра му;
3. кулминација - планот да не се каже кој е и доаѓање во куќата на родителите;
4. расплет - заслепеноста на таткото од парите, убиството на туѓинецот, откривањето на вистината и смрт на родителите.
Ликови
Митре е сиромашен селанец кој е принуден да го испрати единствениот син на печалба. Тој живее мирен, скромен живот и постојано мисли на враќањето на синот. Но, кога доаѓа туѓинецот во неговата куќа, тој сосема се променува. Страста кон парите му го свртуваат умот и ќе го доведат во состојба да изврши злосторство. Толку е заслепен, што не ја слуша жена си, па дури и кон неа станува агресивен. Си наоѓа изговор и го убива. Се разбира, дека потоа се кае за стореното злосторство, а кога разбира дека бил син му - се убива. Но, тој не е негативен лик, иако убива. Затоа што не убива тој, туку сиромаштијата и желбата за подобар живот, како и зависта.
Мара е типична патријархална жена и мајка која ги почитува сите обичаи и која е потчинета на мажот и децата. Се обидува да го одврати мажа си од намерата да убие, бидејќи се плаши да не бидат откриени. Кога ја дознава вистината, мајчиното срце не може да ја поднесе - и умира.
Ангеле е печалбар кој уште како дете го праќаат на печалба, а се враќа како возрасен маж. Тој постојано мисли на дома, на родителите и сестра си. Таму печалел и штедел, им праќал пари на домашните и среќен се враќа дома. За да направи поголема претстава од своето враќање, ја смислува играта која ќе заврши кобно, за сите.